با افزایش چشمگیر خطر وقوع سیلاب در سالیان اخیر در ایران، نیاز به درک عمیق‌تر عوامل محیطی و شناسایی نقاط آسیب‌پذیر بیش از پیش احساس می‌شود. پژوهشی تازه از دانشگاه‌های کشور با بهره‌گیری از فناوری پیشرفته Google Earth، به شناسایی مناطق پرخطر سیلاب در استان گلستان پرداخته که می‌تواند گامی موثر در مدیریت بحران و کاهش خسارات ناشی از این بلای طبیعی باشد.
سیلاب؛ بلایی طبیعی با ابعاد فزاینده در ایران
سیلاب یکی از مخرب‌ترین بلایای طبیعی در سراسر جهان است و ایران نیز به دلیل موقعیت جغرافیایی و تغییرات اقلیمی، همواره در معرض این تهدید قرار دارد. رشد جمعیت، گسترش بی‌رویه ساخت‌وسازها و مداخلات نسنجیده در طبیعت، در سال‌های اخیر به افزایش دفعات و شدت سیلاب‌ها و خسارات جانی و مالی بیشتر منجر شده است. سیلاب زمانی اتفاق می‌افتد که حجم عظیمی از آب باران یا طغیان رودخانه‌ها به طور ناگهانی جاری می‌شود. این پدیده در مناطق مستعد زمین‌شناسی و اقلیمی، به دلیل محدودیت‌های طبیعی برای مهار جریان آب، بسیار خطرناک‌تر است. به خصوص نواحی کم‌ارتفاع، با شیب اندک و در حاشیه رودخانه‌ها، آسیب‌پذیری بالایی در برابر سیل دارند. از این رو، مطالعات علمی و دقیق بر روی عوامل مؤثر بر بروز سیلاب، برای سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های محیطی حیاتی است.
استان گلستان در شمال ایران، به دلیل ویژگی‌های طبیعی خاص از جمله بارش‌های شدید، پوشش گیاهی محدود و توپوگرافی منحصر به فرد، بارها با بحران سیل مواجه شده است. سیلاب ویرانگر فروردین ۱۳۹۸ در مناطق غربی این استان، که شهرها و روستاهای وسیعی را درگیر کرد، نمونه بارز این آسیب‌پذیری است. این فاجعه ضرورت بررسی‌های علمی عمیق‌تر را برای شناسایی مناطق پرخطر و فهم بهتر نقش عوامل طبیعی در بروز سیلاب بیش از پیش نمایان ساخت تا ابزارهای مؤثرتری برای مدیریت منابع و کاهش خسارات در دسترس باشد.
پژوهشی بین‌دانشگاهی برای شناسایی مناطق پرخطر
در همین راستا، سعید نگهبان، دانشیار ژئومورفولوژی دانشگاه شیراز، با همکاری پژوهشگرانی از دانشگاه‌های تهران، تبریز و ملایر، تحقیقی جامع را در این زمینه انجام داده است. این پژوهش بر بررسی نقش عوامل محیطی در وقوع سیلاب در غرب استان گلستان متمرکز بوده است. هدف اصلی، شناسایی مناطقی با بیشترین خطر سیل و درک این موضوع بود که چه ویژگی‌های طبیعی، مانند ارتفاع زمین یا پوشش گیاهی، خطر وقوع سیلاب را افزایش می‌دهند.
برای این تحقیق، از تصاویر ماهواره‌ای و نقشه‌های دقیق استفاده شده است. داده‌هایی از جمله تصاویر ماهواره‌ای سنتینل، مدل‌های دیجیتال ارتفاع زمین و اطلاعات مربوط به بارش و پوشش گیاهی مورد تحلیل قرار گرفتند. پژوهشگران برای پردازش این حجم وسیع از داده‌ها از سامانه گوگل ارث انجین (Google Earth Engine) بهره بردند. این پلتفرم قدرتمند، امکان تحلیل سریع داده‌های محیطی عظیم را فراهم می‌کند و به شناسایی مناطق آسیب‌پذیر کمک شایانی می‌کند. در ادامه، با استفاده از نرم‌افزارهای تخصصی نقشه‌کشی و مدل‌سازی، نواحی با بالاترین پتانسیل سیلاب مشخص شدند.
نتایج کلیدی و راهکارهای آتی
نتایج این تحقیق، که در فصلنامه «جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی» دانشگاه اصفهان منتشر شده، نشان می‌دهد که در سیلاب فروردین ۱۳۹۸، شهرهایی مانند آق‌قلا، سیمین‌شهر و گمیش‌تپه بیشترین آسیب را متحمل شده‌اند. بررسی‌ها سه عامل اصلی را در شدت و گسترش سیلاب مؤثر دانسته‌اند: ارتفاع کم زمین، شیب اندک، و پوشش گیاهی ضعیف. این عوامل باعث می‌شوند که آب باران به جای جذب شدن یا جریان آهسته، با سرعت زیاد در سطح زمین جاری شده و منجر به سیلاب‌های ویرانگر شود.
مدل‌سازی داده‌های به دست آمده نشان داد که مناطق شمالی و غربی استان گلستان، به ویژه اطراف شهرهای گرگان، آق‌قلا، گمیش‌تپه، کردکوی و بندرترکمن، در بالاترین سطح خطر سیل قرار دارند. نزدیکی به رودخانه، کمبود پوشش گیاهی کافی و شکل نامناسب زمین در این نواحی، آسیب‌پذیری آن‌ها را به مراتب بیشتر می‌کند.
یافته‌های این پژوهش اهمیت بسزایی برای مدیریت شهری و برنامه‌ریزی محیطی دارد. به ویژه در توسعه شهرها و گسترش مناطق مسکونی، لازم است وضعیت طبیعی زمین و خطرات احتمالی سیلاب به دقت مورد توجه قرار گیرد. همچنین، جمع‌آوری مستمر و به‌روز اطلاعات دقیق از وضعیت رودخانه‌ها و منابع آبی و در دسترس قرار دادن آن برای نهادهای برنامه‌ریز، از ضرورت‌های انکارناپذیر است. این اطلاعات می‌تواند مبنای تصمیم‌گیری‌های مؤثر برای کاهش خسارات و افزایش آمادگی در برابر بحران‌های آینده باشد. در نهایت، همکاری بین‌بخشی و بهره‌گیری از دانش روز برای پیشگیری و مدیریت بحران سیلاب، کلید ایمنی و توسعه پایدار در مناطق آسیب‌پذیر است.
